Kiến trúc hoàng cung qua các phát hiện khảo cổ học tại Hoàng thành Thăng Long

Kiến trúc hoàng cung Thăng Long là đỉnh cao của nền kiến trúc đương thời, không chỉ có quy mô to lớn, nhiều tầng mái mà trang trí rất nguy nga tráng lệ. Sử cũ viết cung điện “chạm trổ, trang sức khéo léo, công trình thổ mộc đẹp đẽ, xưa chưa từng có” (Việt sử lược) hay “Nhà/cung điện đều sơn son, cột vẽ hình long, hạc, tiên nữ “ ( Quế hải ngu hành chí, Phạm Thành Đạt, 1126 -1129). Song, để hình dung được vẻ đẹp đó là diều không đơn giản.

Thăng Long có vị trí đắc địa, nằm ở trung tâm đồng bằng Bắc Bộ, là đất thiêng hội tụ những tinh hoa của đất nước và khu vực. Tại đây, từ năm 1010, các triều đại Lý, Trần, Lê nối tiếp nhau quy hoạch, xây dựng cung điện, lầu gác làm nơi thiết triều, nơi làm việc và sinh hoạt của Hoàng đế, Hoàng gia và Triều đình. Tuy nhiên, những hiểu biết về kiến trúc hoàng cung thời Lý – Trần và thậm chí thời Lê còn hết sức hạn chế, do hiện nay ở Việt Nam không còn lưu giữ được một công trình cung điện nào cùng thời. Điều đó cũng đồng nghĩa, kiến trúc cung điện hoàng cung Thăng Long vẫn còn là bí ẩn của lịch sử kiến trúc Việt Nam.

Hình 1: Tượng đầu rồng trang trí nóc mái, thời Lý
Hình 2: Tượng đầu sư sử trang trí bờ dải, thời Lý
Hình 3: Lan can đá chạm rồng, thời Lý
Hình 4: Chân tảng đá hoa sen đặt trên móng cột, thời Lý
Hình 5: Gạch vuông lát nền, thời Lý
Hình 6: Tượng đầu chim phượng trang trí trên mái, thời Lý

Dưới lòng đất khu di sản Hoàng thành Thăng Long, kết quả khai quật khảo cổ học từ năm 2002 – 2017, đã xác định được một quần thể nền móng kiến trúc Đại la, Lý, Trần, Lê. Trong đó, nền móng kiến trúc giai đoạn Thăng Long được làm rất kiến cố và bền vững, bộ vì đặt trực tiếp trên chân tảng đá chạm hoa sen để đỡ mái. Nét truyền thống dễ nhận thấy trong kiến trúc cổ truyền người Việt là cột hiên nằm rất gần với cấp nền nên phần mái hiên của kiến trúc nhô ra không nhiều. Theo GS Ueno (Nhật Bản) “kiến trúc cung điện thời Lý có thể đã sử dụng đấu củng nhưng hiện tượng phần hiên không nhô ra nhiều cho thấy đấu củng thời Lý thuộc loại đơn giản” . Tuy nhiên, cũng không loại trừ thời Lý – Trần đã sử dụng kết cấu vì nóc kiểu giá chiêng giống như ở chùa Thái Lạc (Hưng yên), chùa Dâu (Bắc Ninh) và Bối Khê (Hà Nội). Đây là những kiến trúc còn bảo lưu được ít nhiều phong cách cuối thời Trần.

Vật liệu kiến trúc cũng rất đa dạng, phong phú, mái cung điện lợp ngói âm – dương và ngói phẳng, góc mái, đầu nóc trang trí các loại tượng tròn đất nung hình rồng, phượng, sư tử. Vẻ đẹp thực sự của kiến trúc được phô diễn bởi các loại ngói lợp, người xưa gọi bằng các mỹ từ như: “kim ngõa – ngói men vàng” , “ngân ngõa – ngói men bạc, “bích ngõa – ngói men xanh“, “uyên ngõa – ngói uyên ương“ và “liên ngõa – ngói sen” . Vẻ đẹp đó còn là cảm hứng của văn học, thi ca; bia Càn Ni sơn Hương Nghiêm tự bi minh (1125) viết “ mái hiên bay cao như cánh chim, ngói xếp như bày vảy cá“ hay “ngói sen ngàn lớp tựa vẩy cá, sương sớm giọt giọt ngỡ hạt châu“ (Thiệu Long tự bi minh 1226), hình ảnh Xi vẫn – tượng chim phượng trang trí trên mái soi ngược xuống mặt nước được thiền sư Huyền Quang (1254-1334) viết trong bài thơ chùa Diên Hựu “In ngược hình chim, gương nước lạnh “. Thời Trần kế thừa và đã sáng tạo loại ngói sen lợp mái, mang lại sắc thái riêng cho kiến trúc đương thời.

Hình 7: Minh họa cách lợp ngói rồng thời Lê sơ, thế kỷ XV – XVI
Hình 8: Ngói dương men xanh lợp diềm mái, thời Lê Sơ, thế kỷ XV
Hình 9: Ngói âm men xanh lợp diềm mái, thời Lê Sơ thế kỷ XV
Hình 10: Ngói Rồng men vàng lợp mái cung điện, thời Lê Sơ, thế kỷ XV

Đến thời Lê, kiến trúc cung điện Thăng Long đã có nhiều thay đổi do ảnh hưởng lớn từ hệ tư tưởng nho giáo nhưng vẻ đẹp và sự hoa mỹ thì càng được nâng cao. Nếu ai đó được một lần nhìn thấy loại “ngói rồng” tráng men xanh, men vàng phát hiện tại Hoàng thành Thăng Long thì sẽ hiểu được kiến trúc cung điện đẹp đến nhường nào. Lý Tiên Căn (sứ giả nhà Thanh) viết về kiến trúc cung điện thời Lê như sau: “chỉ có nhà vua mới được lợp ngói màu vàng, quan và dân lợp bằng cỏ“ (An Nam tạp ký). Đánh giá về kiến trúc cung điện Thăng Long PGS.TS Tống Trung Tín bày tỏ “Phải còn rất lâu nữa chúng ta mới hiểu được kiến trúc hoàng cung Thăng Long“ bởi những khám phá của khảo cổ học mới chỉ là bước đầu làm phát lộ di tích di vật. Quá trình nghiên cứu chắc chắn còn phải kéo dài và rất khó khăn trong bối cảnh thiếu thốn nguồn tư liệu đương thời để so sánh, ví dụ như: tên gọi các cung điện, bộ khung gỗ, chưa kể đến trang trí nội thất bên trong các cung điện đó ?.

Phối cảnh tưởng tượng về mặt bằng kiến trúc cung điện thời Lý tại khu khảo cổ học 18 Hoàng Diệu, Hà Nội

TS. Trần Việt Anh, Ths. Đỗ Đức Tuệ, Ths. Nguyễn Hồng Quang